Szlachecki Goździec
autor: Kamila Juśkiewicz
W XV w. po dawnym grodzie w Grodzisku pozostały wspomnienia i nazwa. O tutejszych okolicach mówiono pustkowie albo „gęsty las”, czyli „gozd”. Dlatego nadano im nazwę Goździec (Goszdzyecz). Goździec obejmował dzisiejszy Grodzisk, Gójszcz, Kruki (gmina Mrozy) i Groszki (gmina Kałuszyn). Pierwsze próby zasiedlenia tych terenów podjął w XIV w. książę Siemowit III, ale bez większych rezultatów. Przełom osadniczy nastąpił dopiero wtedy, gdy nadanie prawa do posiadania ziemi stało się popularną i pożądaną nagrodą dla dzielnych rycerzy walczących dla swego władcy.
Ruda znaczy kuźnia
Istotne zmiany rozpoczęły się w 1471 r. Na rzece Boymia (dzisiejsza Witówka II), na granicy dóbr Sierśnie (czyli Kuflew) i Goździec, właściciel Sierśni – Krystyn z Osuchowa otrzymał od Konrada III Rudego prawo przyłączenia grobli w celu wybudowania młyna i rudy (kuźni). Do dzisiaj w tym miejscu, na granicy Rudki i Grodziska, istnieje staw i budynek młyna. O dawnej historii przypomina również nazwa miejscowości Rudka (od rudy – kuźni przerabiającej rudę żelaza).
Skrzeki i Zbrożki
W 1472 r. utworzono nową parafię w Kałuszynie, włączając do niej oprócz dóbr kałuskich również dobra Goździec. Dzięki temu łatwiej było przyciągnąć nowych, szlachetnych osadników. Konrad III chętnie zasiedlał podległe mu tereny szlachtą. Jako pierwszy w 1472 r. w dobrach Goździec nadanie 10 włók otrzymał Zbrosław ze Szczurowa z ziemi zakroczymskiej. Słynny Zbrosław zapoczątkował dwa gniazda szlacheckie, dzieląc ziemię między synów: Piotra z przydomkiem Skrzek (stąd Skrzeki w Gójszczu) i Łukasza, którego potomkowie pozostali przy nazwisku Zbrożek (stąd Zbrożki w Gójszczu).
Kruki
W 1474 nadanie 3 włók w dobrach Goździec otrzymał Paweł Kruk wraz z synami Mikołajem i Fabianem (stąd dzisiejsze Kruki). Inny syn Pawła Kruka – Piotr otrzymał kolejne 3 włóki od Rudi Stok do rzeki Boymya. Krukowie najprawdopodobniej wywodzili się ze wsi Smoleń w ziemi ciechanowskiej (powiat przasnyski, parafia Węgra). Posługiwali się przydomkiem Kruk i herbem Doliwa.
,,Doliwa, białą poprzeczną linię z trzema czerwonymi różami w polu błękitnym nosi, w zamku Liw na Mazowszu nadany. Rodzina polska, ludzie łatwi do picia i przekupstwa.” (Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae)
Według badaczy z czasem ród Kruków przyjął nazwisko Gójscy (związane z nazwą Goździec, później Gójszcz). Również potomkowie Zbrożka po Piotrze używali nazwiska Gójscy. Różnica była taka, że ci pierwsi używali przydomka Kruk. W związku z tym, że ludzie ze stanu szlacheckiego zawierali związki małżeńskie w obrębie swojego stanu i chętnie zasiedlali tereny w obrębie jednej parafii, to obok Gójskich pojawiły się u nas inne nazwiska szlachty kałuszyńskiej: Milewscy, Witowscy, Abramowscy, Olszewscy, Chrościccy.
Nadania, czyli prawo do ziemi, dla potomków Pawła Kruka i Zbrożka, potwierdził król Zygmunt I Stary w latach 1530-1545. Na tym nie zakończył się jednak proces zasiedlania Goźdźca.
Dobra Goździec
Po śmierci Konrada III Rudego dzieło męża kontynuowała księżna Anna Radziwiłłówna (swoją drogą ciocia pięknej Barbary Radziwiłłównej, dla której Zygmunt II August stracił głowę). Liw był oczkiem w głowie księżnej Anny. Księżna Anna sprowadziła więc do ziemi liwskiej, w tym do Goźdźca, wysoko postawiony i wpływowy ród Cieciszewskich herbu Roch z Cieciszewa, z okolic Słomczyna, dzisiaj w gminie Konstancin-Jeziorna. Po włączeniu Mazowsza do Korony Polskiej dobra Goździec stały się własnością królewską. Ich użytkownikiem został Aleksy Cieciszewski. W 1549 r. Aleksy – wraz z synem Stanisławem otrzymali od króla Zygmunta Augusta prawo dożywotniego korzystania z dóbr Goździec (z wyłączeniem ziem Kruków i Zbrożków).
Na wstępie wpisu: fragment mapy Mazowsza w drugiej połowie XVI w. z Atlasu historycznego Polski, PAN 1973 r.